Aralarında “Barış”, “Saatleri Ayarlama Enstitüsü”, “Beş Şehir” ve “Yaz Yağmuru” kitaplarının da bulunduğu Türk edebiyatına damga vuran pek çok eser yazan Ahmet Hamdi Tanpınar’ın ölümünün üzerinden 62 yıl geçti.
Osmanlı kadılarından babası Hüseyin Fikri Efendi ile Nesime Bahriye Hanım’ın oğlu Tanpınar, 23 Haziran 1901’de İstanbul Şehzadebaşı’nda doğdu.
Babasının görevi nedeniyle çocukluğundan lise yıllarına kadar Ergani, Sinop, Siirt, Kerkük ve Antalya’da yaşayan Tanpınar, küçük yaşlardan itibaren devleti ve devletin farklı iklim ve coğrafyasındaki insanları tanıdı.
Usta yazar, İstanbul’da Ravza-i Terakki İlkokulu, Sinop ve Siirt ortaokullarında, Siirt’te Katoliklerin işlettiği Fransız okulunda, Kerkük, Vefa ve Antalya liselerinde okudu.
Yahya Kemal Beyatlı ile edebiyat dünyasına adım attı.
1918 yılında yüksek öğrenim için İstanbul’a gelen Tanpınar, bir yıl veterinerlik bölümünde okudu ve ertesi yıl İstanbul Darülfünun Edebiyat Fakültesi’ne kaydoldu. Şair Yahya Kemal Beyatlı ile İstanbul Üniversitesi’nde okurken tanışan yazar, böylece edebiyat dünyasına adım atmış olur.
Beyatlı’dan etkilenen ve divan şiirine ilgi duyan Tanpınar’ın ilk şiirleri “Altın Kitap” ve “Dergah” dergilerinde yayımlandı. Kerkük gezisi sırasında hastalanarak annesini Musul’da kaybeden Tanpınar, eserlerinde yaşadığı anılardan ilham aldı.
Üniversite yıllarında Cenap Şahabettin, Rıza Tevfik Bölükbaşı, Mehmet Fuad Köprülü, Ömer Ferit Kam, Babanzade Ahmed Naim ve Hüseyin Daniş’ten ders alan edebiyat ustası, 1923 yılında “Şeyhi’nin Hüsrev ve Şirin” adlı teziyle mezun oldu. Mezun olduktan sonra “Milli Mecmua”, “Hayat”, “Görüş”, “Ülkü”, “Varlık”, “Oluş”, “Kültür Haftası” ve “Aile” dergilerinde yazılar yazdı.
Tanpınar, 1923’te Erzurum liselerinde, 1926’da Konya’da, 1927’de Ankara’da, 1932’de İstanbul Kadıköy liselerinde, 1930’da Ankara Gazi Eğitim Enstitüsü’nde öğretmenlik yaptı.
Bir süre siyasete girdi
1933 yılında Ahmed Haşim’in vefatından sonra Güzel Sanatlar Akademisi’nde estetik mitoloji dersleri vermeye başlayan Tanpınar, 1939 yılında Edebiyat Fakültesi’nde kurulan “19. Yüzyıl Türk Edebiyatı” kürsüsüne profesör olarak atandı. Tanzimat’ın 100’üncü yılı dolayısıyla.
Ahmet Hamdi Tanpınar, 1943’te Kahramanmaraş milletvekili olarak siyasete girdi, 1946’da Milli Eğitim Bakanlığı’nda ortaöğretim müfettişi olarak çalıştı, 1948’de öğretmenliğe döndü.
TBMM’de aktif bir siyasi hayatı olmadığı bilinen Tanpınar, ilk milletvekili olduktan yaklaşık 20 yıl sonra 27 Ağustos 1960 tarihli günlüğünde şunları yazmıştı: “Ben ne sağcıyım, ne komünist, ne de komünistim. deklarasyon sempatizanı. Ben sadece bir demokratım. Mümkün olsa demokratik sosyalist bir örgüte katılırım ve mutlu olurum.” “Fakat böyle bir örgütün ahlaki sorumluluğunu üstlenmiyorum.” İfadelerini kullandı.
İstanbul’un işgaline, Mütareke Dönemi’ne, Milli Mücadele’ye ve dünya savaşları yıllarına tanıklık eden Tanpınar, dönemini huzursuzluk çağı olarak nitelendirerek şunları söyledi:
“Aslında bizim zamanımızda moda olan başka kelimeler de var. Huzursuzluk da onlardan biri. Yüzyılımıza ait tüm ruh halleri onunla konuşuluyor. Absürtlük, yüzyılımızın kendine bulduğu temel özelliktir. Biz tarihimizin garip bir bölümünde yer alıyor. Bir buçuk asırdan fazla sürdü. “Bir medeniyetin değişmesi sonucu hayatımıza hakim olan ikilik, her şeyi zorlaştırdı. Kalplerimiz ve fikirlerimiz, niyetlerimiz ve alışkanlıklarımız her zaman birbiriyle çatışır. O halde bu sınırların sabit olmamasına dikkat edin.”
Yaşamının son yıllarını çeşitli sağlık sorunlarıyla geçiren yazar, 23 Ocak 1962’de vefat etti ve Aşiyan Mezarlığı’nda Yahya Kemal Beyatlı’nın mezarı yanına defnedildi.
Ölümünden sonra eserleri dikkat çekti
İlk romanı “Barış” 1949’da yayımlanan yazarın sonraki romanlarının çoğu, ölümünden sonra okuyucuyla buluştu.
Şair ve yazar Tanpınar, hayatı boyunca edebi eserlerinin halk tarafından beğenilmemesinden şikayetçi olsa da, ölümünden sonra romanları, denemeleri ve öyküleri büyük ilgi gördü.
Düşünce dünyası yenilik ve Batıcılık etrafında şekillenen yazar, 1932 yılında İstanbul’a döndükten sonra Yahya Kemal’in çevresinin de etkisiyle Batılılaşma adı altında geleneğin yok sayılmasına yönelik eleştirileriyle öne çıktı.
Usta yazarın yenilik ve gelenek arasındaki çatışmaya dair düşünceleri eserlerinde yankı bulurken, en ünlü romanı “Saatleri Ayarlama Enstitüsü” Türk insanının Doğu ile Batı arasındaki yalpalamasını konu alıyordu.
Edebiyat camiasında “zamanı takip eden yazar” olarak anılırdı.
Eserlerinde çeşitli sanat dallarından izlere yer veren usta yazarın roman ve hikâyelerinde en değerli temalardan biri zaman olmuştur. Edebiyat camiasında “zamanı takip eden yazar” olarak anılan Tanpınar, şiirinin ilk iki mısrası “Ne zamanın içindeyim” ve mezar taşına “Ne zamanın içindeyim/Ne tamamen dışındayım” yazıyordu. .
Eserlerinde tanık olduğu tarihi dönemleri de değerlendiren yazar, Mahur Beste adlı romanında II. “Sahne Dışındakiler” romanında II. Abdülhamid dönemi. Aydaki Kadın adlı romanında Meşrutiyet dönemini ve milli mücadele yıllarını, Demokrat Parti yıllarındaki toplumsal değişimleri eleştirdi.
Türk edebiyatında roman ve öyküleriyle ön plana çıksa da şair olarak anılmak isteyen Tanpınar, 1961 yılında 100’e yakın şiirinden 37’sini derlediği “Şiirler” adlı kitabını yayımladı.
Tanpınar’ın yazdığı eserler
Roman: “Barış” (1949), “Saatleri Ayarlama Enstitüsü” (1962), “Sahne Dışındakiler” (1973), “Mahur Beste” (1975), “Aydaki Kadın” (1987), “Suat’ın” Mektup” (2018)
Şiir: “Şiirler” (1961)
İnceleme: “XIX. Yüzyıl Türk Edebiyatı Tarihi” (1949, 1966, 1967), “Tevfik Fikret” (1937),
Deneme: “Beş Şehir” (1946), “Yahya Kemal” (1962), “Edebiyat Üzerine Denemeler” (1969), “Yaşadığım Gibi” (1970)
Hikaye: “Abdullah Efendi’nin Rüyaları” (1943), “Yaz Yağmuru” (1955), “Hikâyeler”
